Di çend pexşanên Kurmancî de Evînên Efsanevî

Abstract

Denemeler hariç, bütün kürtçe nesir edebiyatı örnekleri birçok açıdan birbirineyakındır. Halk edebiyatında, özellikle Efsanevî Aşklar'ı içeren eserlerde edebî türlerarasındaki farklar çok azalır, bazen de neredeyse ortadan kalkar.Her efsaneden üç-dört varyant veya formu ele aldım ve karşılaştırdım. İçerik,karakterler, anlatım silsilesi, olay örgüsü aynı olanlar, eser kısa da olsa özellikleri birvaryantınkine benziyorsa, biz onu `form` olarak adlandırdık. Efsanelerin özetlerini en uzunve halk arasında daha çok bilinen varyantı esas alarak yazdım. Efsanenin karakterlerini isterana karakterler ister stero karakterler olsun, hepsini inceledim. Duygusal, akraba, dini,arkadaşlık vs. ilişkileri incelemeye değerdi, fakat varyantlara göre bu karakterler ve ilişkilerideğişmekteydi, bunu ayrı bir başlık altında ele aldım. Eğer bu durum netleştirilmeseydi,varyantlar anlaşılmayacaktı. Bazı efsanelerin form ve varyantları çok fazlaydı, hepsininözetlerini bu çalışma kapsamına dahil edemezdim, bu ancak bir doktora tezi olabilirdi, fakathalk arasında yerleşik olan belirli form ve varyantları daha çok ele aldım. Bu varyant veformların bazıları türkçe idi, fakat onlar kürt efsaneleri oldukları, eserin ruhu kürtçe ve olaykürtlerin yaşadıkları topraklarda geçtiği için, onları da bu inceleme içine aldım (örneğin M.Said Ramazan el-Bûtî tarafından yazılan Mem û Zin romanı ile Bawer Ferat tarafındanyazılan Dewrêş ile Adûle). Efsanelerin ne zaman ve nerede yaşandıkları herkes içinönemlidir, öğrenebildiğim kadarıyla bu konuyu inceledim. Bütün efsanelerin sonuçlarınındeğerlendirilmesi gerekirdi, kendimce yorumlanmasını uygun gördüm. Bütün efsaneler içindeğişmeyen bu konu başlıkları, incelemem için paydaş bir yöntem olarak ortaya çıktı. Konunesirlerle sınırlı olduğu için, bu efsanelerin ezgi, şiir, destan vs. manzume şeklindekisöyleyişlerine yer vermedim. Fakat bu efsanelerin metinleri içinde birkaç dizeye yer verdim.Bütün örneklerin genel değerlendirilmesi ve yorumlanması için, çalışmanın sonunda`Sonuç` yer almaktadır. Bununla birlikte `Ek 1` de Edûlê'nin tarafından söylendiği rivayetedilen Dewrêş üzerine bir ezgi (kilam) yer almaktadır.Bu çalışmanın sonunda kürt edebiyatında başka bir yazın biçimiyle karşılaştım: Karmaedebiyat formu. Bilindiği gibi edebiyat tarihinde şekil (morfoloji) bakımından bir yazı ya dizeve beyitlerden oluşur ki biz buna destan, mesnevî, gazel vb. deriz, ya da nesir şeklindehazırlanırlar ki biz bunlara masal, öykü, roman, anı vb. deriz. Karma Edebiyat Formu birarada kullanılan bu iki türden oluşur. Yani bir metnin içinde hem nesir var, hem şiir, destan ve`kılam` var. Bu tür, çoğunlukla efsanevî aşklarda kullanılagelmiştir. Bu formu tamanlayabilmemiz için, efsanevi aşkların örneklerini araştırma ve inceleme konusu olarakseçtim.Özellikle Bijen ile Menice aşkı kurmanclar arasında şimdiye kadar pek bilinmiyordu,fakat görülecek ki bir çok açıdan Mem ile Zin aşkından geri kalır tarafı yok. Ahmedî Xanî'ninmesnevisi olan Mem ile Zin, Mola Mahmudî Beyazidi tarafından öykü şeklinde edebiyatdünyasına kazandırılmış, ancak edebi omurgasından bir şey kaybetmemiştir. Bunun gibi,Firdevsi'nin Şehnamesi'nde Bijen ile Menice aşkı ikili beyitler halinde anlatılırken, bu tezinilerleyen sayfalarında da görüleceği gibi bu sevdalar birçok bölgede masal olarak da anlatılırve nesir olarak kitaplarda yer almışlardır. Hangi stil ile söylenmiş veya yazılmış olursa olsun,kısa ya da uzun, yörelere göre değişen varyantları olsa bile, kahraman adları ve olaylarıngeçtiği yerler değişse bile, bu aşklar içeriklerinden bir şey kaybetmemişlerdir.Kafiyeli şiirlerde veya ezgilerde söylenemeyen betimlemeler, sözü uzatma fırsatınındaha çok olduğu öykü veya roman sayfaları arasında rahatlıkla ve genişçe dilegetirilebilmiştir. M. Ö.'sine ait bir örnek vardır: Bijen ile Menice aşkı. Bu otantik aşk halenkürtlerin gece oturumlarında (şevbêrk) masalcılardan dinleniliyor. Bijen Ristemî Zal'ınyeğenidir ve Menice Turanistan kralı Efrasiyab 'ın kızıdır ki o İran'ın düşmanıdır. En büyükengel işte bu düşmanlıktır. Dewrêşê Evdî ile Edûlê'nin aşkı, Milan ve öteki üç aşiretTürkmen, Gêsî ve Şemiran arasında patlak veren çatışma döneminde gelişir ve trajediyle sonaerer. Bu aşkın önündeki en büyük engel inançları ve sınıfsal farklılıklarıdır. Dewrêş hemYezîdî hem de yoksuldur, Edûl ise suni müslüman ve Mîr olan Temir Paşa'nın kızıdır.Siyabend ile Xecê'nin aşkı hasretle karşı karşıya kalır; Siyabend eşkıyadır, dağlardadır ve tekbaşınadır, fakat Xecê yedi erkek kardeşin ailedeki tek kız kardeşidir. Kardeşleri Xecê'yîSiyabend'e vermezler, o da kızı kaçırır, Sipan dağının doruklarına götürür. Siyabend orada biryabanöküzünün boynuz darbesiyle bir kaza sonucu uçurumdan düşer ve ölür. Xecê depeşinden atlar. Burada sosyal ilişkilerdeki çelişkiler var, eğer o kaza meydana gelmeseydi,belki de birlikte mutlu yaşarlardı. Mem ile Zin aşkı, önceleri Memê Alan destanında yeralmış, sonra Ahmedê Xanî tarafından mesnevi tarzında yazılmıştır, 18. yüzyılda MeleMahmûdê Beyazidî tarafından öykü olarak kaleme alınmıştır. Son yıllarda ise roman tarzındayayınlanmıştır.Bu aşklardan sadece dört örneği ele aldık: Dewrêşê Evdî ile Edûlê, Siyabend ile Xecê,Bijen ile Menîce, Mem ile Zîn. Fakat buna benzer onlarca örneğin olduğunu belirtmekgerekir.

Except for Essays, all kurdish prose literature samples are in many aspects similar. InFolk Literature, differences between literary varieties get very few, especially in worksincluding 'LEGENDARY LOVES.' Sometimes those differences are nearly none.I have talked over and compared three-four varieties or forms for each Legend. The onesthat have the same context, characters, sequence of statement, and event sequence, even if thework is short, but its characteristics resemble a variety, I called it as 'FORM'. I based thesummaries on the longest and familiar legends in the society. I have examined both, the mainand stereo characters. The emotional, religious, friendship and relative relations worthexamining, but the characters and the relations were changing according to the varieties, sowe discussed them under a separate title. If It wasn't made clear, the variations wouldn't beunderstood. Some of the legends had too many forms and variations, I couldn't add the allthese summaries to this study, if we did, it would be a doctorate thesis. We mostly handled thecommon varieties and forms in the society. Some of these varieties and forms were in Turkishlanguage. Since they were kurdish legends, and happened in the land where the kurds live, Iincluded them in my study too. The example of these are the novels: 'Mem-û Zîn', written byM.Said Ramazan el Bûtî, and Dewrêş û Adûlê, which was written by Bawer Ferat. Whenand where the legends happened is important to everybody. We examined this subject asmuch as we could. All the legends should have been handled in terms of evaluation and result.It should have been intepreted as well. Those unchanged headlines, for all the legends wereappeared as a Standard Method. Since our subject is limited to proses, I didn't interest in anyliterary works such as: poem, song, and epics, but I mentioned a few lines of texts of theselegends.A part called 'The RESULT ' takes place at the end of study, including samples of allcomments and evaluations. Along with'Supplement 1' a song (kilam), that was believed to besung by EDÛL upon DEWRÊŞ, takes place in it too.In this study I met another type of written in kurdish literature: Mixing literary form. Asit is known, in literature history, in terms of shape, a writing is formed by lines and stanzasand we call these epic, mesnavi, and lyric, or they are prepared as a prose that we call themstory, novel, memory. Mixing literature form is formed by using these two types together, thatis: both a prose and poetry, epics and song (kilam). That was mostly used in legendary loves.In order to understand this for better, I chose 'Legendary Loves' as my investigation andexamining theme.Especially the love of Bijen and Menice was not known among kurmancs, but it willbe seen that it is not less interesting than that of Mem-û Zîn. Ahmedê Xani' s Mesnavî, Memand Zin, has contributed much to our literature world as a story by Molla Mahmudî Beyazîdî,but hasn't lost anything from its literary value. Like this, while in Firdevsy's Şehname, Bijenand Menice's love have been stated as couplets, but as it will be seen in the proceeding partsof this thesis, in many parts this love will be stated as prose and take part in books. Whateverstyle and method they are written by, short or long, even if there are different variations , evenchanging from region to the regions, if the name of heroes and location differs, the eventshappening areas changes, those loves haven't lost anything from their contexts.Descriptions that were unstated in rhymed poetries or lyrics can be uttered more easilyand widely in pages of story and novels, which there is a chance of prolonging remarks .Thereis one examples for the era Before Christ: The love of Bîjen –Menîce. This is an authenticlove events still are listened at kurds night meetings by storytellers.( şevbêrk). Bijen isRistemi Zal's nephew, and Menice is Turanistan King Efrasiyah's daughter and the enemy ofİran. The great obstacle is this enmity. Dewrêşê Evdî and Edûle's love starts when a clashbetween Milan and the other three tribes, Türkmen, Gêsî and Şemiran breaks out, ends withtragedy. The greatest obstacle between that loves is religious and beliefs and class differences.Dewrêş both Yezid and poor. Edûl is a sunni Muslim and Temîr Paşa's daughter. Siyabendand Xecê's love encounters longing. Siyabend is a bandit, he lives on mountains. Xecê is thesister of seven brothers. Her brothers don't allow her to marry Siyabend, he took her by forceand got away. He takes her on the peaks of Mountain Sipan. There he fells from a rock, withthe oxe's horn attacks, and dies. Xecê jumps after him. Here, there are social contradictions.If that accident didn't happen they migh be living together happily. Mem and Zin love,previously took part in Memê Alan epics, later was written by Ahmedê Xanî as a mesnavi. In18th century, was written as a story by Mahmûdê Beyazîdî, lately it has been published as anovel.From all these loves I only took four of them: Dewrêşê Evdî and Edûlê, Siyabend andXecê, Bijen and Menîce, Mem and Zîn. But I can specify that there are ten similar ones tothese examples.