Nêrînek gelemperî li mîrektiya hîzanê: Ilm û edebiyat

Abstract

ÖZETHÎZAN BEYLİĞİNE GENEL BİR BAKIŞ: İLİM VE EDEBİYATNEVZAT EMİNOĞLUBu çalışma bir giriş ve dört bölümden oluşmakta, Hizan Beyliği döneminde ortaya çıkan ilmi çalışmaları, Kürt edebiyatını ve buna etki eden sosyo-kültürel koşulları incelemektedir. Edebiyatın ortaya çıkışında ve gelişmesinde edebiyatçıları himaye eden yönetim erkinin rolü belirgindir. Beylikler dönemi Kürt kültür ve edebiyatının ortaya çıkışında ve serpilmesinde söz konusu himayenim açık etkisini görmek mümkündür. Kürtlerin Müslüman oluşundan sonra özellikle Abbasi Halifeliğinin son dönemlerinde kendi coğrafyalarında ve bu coğrafya dışında etkili olan önemli Kürt hanedanlıkları ortaya çıktı. Bu hanedanlıkların o dönemin başat eğitim kurumları olan medreseler inşa etmeleri ile klasik dönem Kürt kültür ve edebiyatının temeli atıldı. Ancak bu kültür ve edebiyatın oluşması sürecinde Kürt hanedanlıkları ve şehirleri Moğol saldırılarına ve akabinde de istilasına uğradı ve bu on dördüncü ve on beşinci yüzyıla kadar devam etti. Bu tarihten sonra Kürt coğrafyasının bazı bölgelerinde Kürt beylikleri kuruldu ve bu beyliklerin hakim olduğu şehir, köy ve kasabalar klasik Kürt kültür ve yazılı edebiyatının ortaya çıkış zemini haline geldi. Emir Suleyman XIV. yüzyılda siyaset ve diplomasi yoluyla Hizan beyliğinin diğer Kürt beylikleri gibi Emir Timur ve Türkmen Kara Yusuf'un eline geçmesine ve ortadan kaldırılmasına engel oldu. Bu tarihten itibaren Hizan Beyliğinde istikrar ve huzur iklimi hakim olmaya başladı. XVI. Yüzyılın başında Osmanlı devleti ile Kürtler arasında gerçekleşen ittifak antlaşması ile bu olumlu durum daha da ilerledi. Böylece Hizan Beyliğinde kültürel kurumlar oluşmaya başladı. Okuma ve eğitim faaliyeti arttı. Hizan beylerinin edip ve bilginlere sahip çıkıp onları himaye etmeleri ile patronaj kurumunun da bu bölgede oluşmasını sağladı. Bunun sonunda Şeyh Hasan-i Hîzanî, Selim-i Hizanî, Molla Halil-i Siirdi, Axaok-i Bîdarî, Molla Ömer-i Gülpikî gibi bu dönem Kürt alim, edip ve yazarları yetişti. Diğer Kürt beyliklerinde ve diğer komşu milletlerde ortaya çıkmış olan kültür ve edebiyatla başarılı bir şekilde yarışabilecek bir kültür ve edebi düzey ortaya çıktı. Hizan beyliğindeki bu zengin kültürel seviye tarihten gelen bir miras olduğu gibi beylik sonrası dönemden ta günümüze kadar bu bölgeden yetişen İslam alemi ve dünya çapındaki edip, düşünür ve alimlerin de yetişmesinin altyapısını oluşturmuştur.Anahtar Kelimeler: İlim, Edebiyat, Hîzan Beyliği, Tarih, Kürt Edebiyatı, Kürt Kültürü

SUMMARYA GENERAL OVERVİEWOF THE HÎZAN PRINCIPALITY: SCIENCE END LITERATURENEVZAT EMİNOĞLUThis study consists of an introduction and four chapters, and examines the emergence of the Kurdish literature and socio-cultural conditions that effected that literature during Hizan Principality. It is obvious that the governing power which sponsors man of letters has a great role in the emergence and development of literature. It is possible to see the obvious effect of the aforementioned patronage in the emergence and flourishing of Kurdish culture and literature during the period of principalities.After Kurds converted to Islam, especially in the late period of the Abbasid Caliphate, both in their own regions and outside their regions some effective Kurdish dynasties emerged. By building madrasahs, principal educational institutions of that period, these dynasties founded Kurdish culture and literature of the classical period. However, in the process of the formation of this culture and literature Kurdish dynasties and cities were attacked and then were invaded by the Mongols, and it continued during the fourteenth and fifteenth centuries. After this period, Kurdish principalities were established in some areas of the Kurdish regions, and the cities, the towns and the villages dominated by the principalities became ground of classical Kurdish culture and literature. In the 14th century, Monarch Suleyman, by politics and diplomacy, prevented Monarch Timur and Turkmen Kara Yusuf from invading and destroying Hizan Principality like other Kurdish principalities. From this date on, an atmosphere of peace and stability began prevailing in Hizan Principality. At the beginning of the 16th Century, the alliance agreement held between the Kurds and the Ottoman Empire further reinforced this positive situation. Thus, cultural institutions began to emerge in Hizan Principality. Education and training activities increased.The governers of Hizan who supported writers and scholars provided the conditions for establishing the institution of patronage in this region. As a result of this patronage, a lot of kurdish scholars, man of letters and writers such as Sheik Hasan-i Hîzanî, Selim-i Hizanî, Mollah Halil-i Siirdi, Axaok-i Bîdarî, Mollah Ömer-i Gülpikî began to appear in this period. The cultural and literary level which came about in Hizan Principality reached to such a level that could successfully compete with the cultural and literary level of other Kurdish principalities and neighboring nations. In addition to being a historical heritage, this rich cultural accumulation in Hizan Principality established a foundation on which a lot of top class scholars, man of letters and writers have grown up up to now.Key Words:Science, Literature, Kurdish literature, Hizan Principality, History, Kurdish culture