İslâm düşüncesinin etkileşim sürecinde Gazâlî ve Şehristânî`nin filozoflara eleştirilerinin karşılaştırılması

Abstract

İslâm düşünce tarihi açısından felsefe, kelâm ve tasavvuf alanları arasındaki etkileşim büyük bir öneme sahiptir. Bu etkileşim aynı zamanda İslâm düşüncensin kendi içindeki dinamizminin de kaynaklığını oluşturmaktadır. İslâm düşüncesinin bu etkileşim sürecinde ise iki isim öne çıkmaktadır. Bu isimlerin ilki İslâm filozofu İbn Sînâ ve ikincisi de Eş'arî bir kelâm âlimi olan Gazâlî'dir.Gazâlî'nin mütekellim kimliği ile başta İbn Sînâ olmak üzere İslâm filozoflarına yönelttiği eleştirileri, bu etkileşim dönemiminin en önemli aşamalarından birisini oluşturmaktadır. Çünkü İslâm düşünce tarihinde bu gelişmeden sonra, kelâm ve tasavvuf, felsefî bir boyut kazanmıştır. Bu süreçte Gazâlî sonrasında da filozoflar mütekellimler tarafından eleştirilmeye devam edilmiştir. Gazâlî'den sonra kısa bir süre içinde, filozofları eleştiren ilk kişi ise yine bir Eş'arî mütekellimi olan Şehristânî'dir. Gazâlî'nin ardından filozoflara yönelik ilk eleştiri eserini kaleme alan Şehristânî'nin Kitâbü'l-Musâra'a'sının ise büyük oranda Tehâfütü'l-Felâsife ile örtüştüğü görülmektedir. Fakat bu durum, Şehristânî'nin neden kısa bir süre içinde Gazâlî ile aynı noktalarda buluşan bir eser kaleme almayı tercih ettiği sorusunu ortaya çıkarmaktadır.Bu tezde bu sorunun cevabı, Gazâlî ve Şehristânî'nin eserlerinde sundukları amaçları, yöntemleri ve eleştirileri karşılaştırılarak bulunmaya çalışılmıştır. Mütekellimler arasındaki karşılaştırmada ilk dikkat çeken husus ise Şehristânî'nin filozoflar hakkında Gazâlî'de görülen tekfir hükmünü sunmamış olmasıdır. Buna göre Şehristânî, bir yandan eserindeki eleştirilerinin amacı bakımından Gazâlî'yi desteklemekte, diğer yandan da Gazâlî'den farklılaşan yönü ile bu sürecin devamında Fahreddin Râzî'de tam anlamıyla yansımasını bulan felsefî kelâm döneminin, yöntemsel gelişimine öncülük etmektedir.

In terms of the Islamic intellectual history interaction among kalam, mysticisim and philosopy has a great significance. This interaction also creates the source of dynamism in Islamic thought itself. In the interaction process of this Islamic thought two names come to the forefront. The first of these names is the Avicenna who is a Islamic philosopher and the second one is Al-Ghazali who is an Eş'ari kalam scholar.With his scholar identity Ghazali's criticisms to Islam philosophers especially to Avicenna constitutes one of the most important stages of this interaction period. Because in the Islamic thought history kalam and mysticisim gained an philosophical dimension after this development. In this period even after the Ghazali, philosophers still continued to be criticized by the scholars. After Ghazali, the first person to criticize the philosophers becomes again an Eş'ari theologian Shahrastani. It is seen that after Ghazali, the person who write up the first criticism work to philosophers, Shahrastani's Kitâbü'l-Musâra'a match up with Tehâfütü'l-Felâsife in a great extent. But in this case the questions occurs, Why in a very short time Shahrastani prefers to write up a work that meet in the same point with Ghazali. In this thesis, the answer of this question is tried to be found by comparing aims, methods and criticisims that Shahrastani and Ghazali presents in their works. The first point that get the attention between the the scholars is that Shahrastani doesn't present the tekfir judgement that is seen in Ghazali. In this point on the one hand Shahrastani supports the Ghazali in terms of the aims of the criticisim in his work, on the other hand with his varying aspect from Ghazali, afterward this period he leads to the methodological development of philosophical theology period which finds its reflection exactly in Fakhr ad-Din ar-Râzî.