Çağatay Türkçesinde mental Fiiller: Ali Şir Nevâyî örneği

Abstract

Mental fiiller, genelde bir tetikleyici unsur ile başlayan ve zihinde belli bir süreç içerisinde kendine yer edinen zihin fiilleridir. Fiiller, gramer kategorilerinde yakın dönemlere kadar hareket ve durum başlıkları altında incelendiğinden sınıflandırmalarda mental fiillere rastlanmamaktaydı. Bugün ise modern dil bilimi çalışmalarında artık kendilerine bir yer edindikleri aşikârdır. Mental fiillerle ilgili yapılan çalışmalar ilk dönemlerde daha çok ruh biliminin inceleme alanında kalmış, mental süreçlerin hangilerinin çocuklukta başladığı üzerine yoğunlaşılmıştır. Zamanla dil biliminin de ilgisini çeken mental fiiller çeşitli çalışmalara konu olmuştur.Türkçede fiil sınıflandırmaları önem arz eden bir inceleme alanıdır. Buna paralel olarak tarihî dönemlerdeki fiiller çeşitli çalışmalarda ele alınmış, böylece Türkçenin tarihî dönem mental fiilleri büyük ölçüde tespit edilmiştir. Türkçenin büyük bir kolunu oluşturan Doğu Türkçesinde, diğer bir deyişle Çağatay Türkçesinde bu yöndeki çalışmaların eksik olduğu tespit edilmiş ve Çağatay Türkçesindeki mental fiiller çalışmaya konu olarak seçilmiştir. Çağatay Türkçesi deyince akla, Ali Şir Nevâyî gelmektedir. Türkçeye büyük katkılar sağlamış olan Nevâyî'nin bilinen otuz eseri bulunmaktadır. Bu eserlerden on dokuzu seçilmiş ve mental fiiller açısından incelenmiştir. Nevâyî'nin yazmış olduğu eserlerin her edebî türünden örnekler alınmaya dikkat edilerek çalışmaya bir örneklem oluşturulmuştur. Böylece mental fiillerin farklı edebî türlerde nasıl bir seyir içerisinde olduğu belirlenebilecektir. Bu eserlerden tespit edilen mental fiillerin sınıflandırılmasında, bilişsel psikoloji ışığında belirlenen süreçler esas alınarak girdi basamağı, işlem basamağı ve çıktı basamağı fiilleri olmak üzere üç temel kategori belirlenmiştir. Girdi basamağında duyu fiilleri, işlem basamağında biliş fiilleri, çıktı basamağında ise duygu ve açıklama fiilleri ele alınmıştır. Fiilller incelenirken bağlamdaki anlamları esas alınarak tematik bir sınıflandırma denemesi yapılmıştır.

Mental verbs generally start with a trigger and take their place in the mind in a certain process. Mental verbs were not found in the classifications because the verbs were examined in the grammatical categories of action and situation titles. However, it is obvious that they now have a place for themselves in modern linguistics studies. In the process of time, mental verbs, which also attracted the attention of linguistics, have been the subject of various studies in the size of the thesis and article.Turkish is a verb-based language and for this reason, verb classifications are an important field of study. Verbs in the historical periods of Turkish have been examined and mental verbs in these periods have also begun to be determined. We have determined that the studies in Eastern Turkish, in other words, in Chagatai Turkish, which constitutes a large branch of Turkish, are lacking in this regard, and mental verbs in Chagatai Turkish have been chosen as the subject of our thesis.When Chagatai Turkish is mentioned, Ali Shir Navayi comes to mind. Navayi, who glorified Eastern Turkish and made great contributions to Turkish, has thirty known works. Nineteen of these works were selected as examples from all genres and examined in terms of mental verbs. In the classification of the identified 1096 mental verbs, three basic categories were determined based on the processes determined on the basis of cognitive psychology: input step, processing step and output step verbs. In the input level, the verbs of sense, the verbs of cognition in the processing step, and the verbs of emotion and explanation are discussed in the output step. While examining the verbs, a semantic classification attempt was made based on their meanings in the context.