Bektaşî velâyetnâmelerinin motif yapısı

Abstract

Tarikat propagandasının yapılması ve tarikat mensuplarının yetiştirilmesi amacıyla yazılan velâyetnâmeler yazıldıkları dönemin ideolojisi, fikirleri, beklentileri, inançları, gelenek ve görenekleri; toplumun sosyal, ekonomik, siyasî, dinî-tasavvufî yapısı; dönemlerinin tarihî olay ve şahsiyetleri hakkında bilgileri ihtiva etmesi yönüyle kültür ve edebiyat dünyamızın önemli kaynakları arasında yer almaktadır. Bektaşî velilerinin kerâmetlerinin anlatıldığı bu eserlerin motif ve folklorik unsurlar bakımından oldukça zengin olması nedeniyle bu çalışmada velâyetnâmelerde geçen motif ve folklorik unsurlarla ilgili değerlendirmeler yer almaktadır.Tez çalışmasında Stith Thompson ve Ahmet Yaşar Ocak'ın motif tasniflerinden istifade edilmiştir. Buna göre velâyetnâmelerde tespit edilen motifler 21 ana başlığa ayrılmıştır. Ancak Stith Thompson'un 23 ana başlıktan oluşan motif tasnifini bire bir uygulanmayıp çalışmamızın muhtevasına göre farklı motif başlıkları kullanma yoluna gidilmiştir. Stith Thompson'un motif tasnifinde yer alan Sihir (Büyü), Akıllılar ve Aptallar, Şans ve Kader, Toplum, Tutsaklar (Esirler) ve Kaçaklar, Hayatın Tabiatı, Karakter Özellikleri, Mizah motif başlıklarına bizim çalışmamızda yer verilmemiştir. Bizim yaptığımız tasnifte yer alan Bitkiler, Nesneler/Cansız Varlıklar, Yer/Mekân, Rüya, Din ve Tasavvuf, Renkler, Sayılar motif ana başlıkları ise Stith Thompson'un tasnifindeki motif ana başlıkları arasında yer almamaktadır. Olağanüstülükler/Kerâmetler motifinin alt başlıklara ayrılmasında ise Ahmet Yaşar Ocak'ın tasnifinden yararlanılıp tespit edilen farklı kerâmet motiflerinin bu motif ana başlığının altına ekleme yoluna gidilmiştir. Böylelikle bahsettiğimiz araştırmacıların tasniflerinden farklı bir motif tasnifi ortaya konmuştur. Çalışma süresini göz önüne alarak incelediğimiz velâyetnâmelerin yazma nüshaları yerine konumuzla ilgili yayınlanmış kitap, makale ile yayınlanmamış olan doktora ve yüksek lisans tezlerinden istifade edilmiştir. Tezimize konu olan velâyetnâmelerin nüshalarının daha önce menâkıbnâmeler üzerine çalışma yapan araştırmacılar tarafından transkribe edildiği veya günümüz Türkçesine aktarıldığı tespit edilmiştir. İstifade ettiğimiz kaynakların bir kısmının velâyetnâmelerin farklı nüshalarının edisyon kritiği yapılarak hazırlandığı, bir kısmının tek nüsha üzerine hazırlandığı, bir kısmının ise velâyetnâmenin zaten tek olan nüshasının esas alınarak hazırlandığı görülmüştür. Velâyetnâmelerde tespit edilen motiflerin İslam öncesi Türk inançlarından, semavî dinlerin kutsal kitaplarından, Hint-İran dinlerinden ve tasavvufî akımlardan beslendiği; mit, masal, destan, efsane, halk hikâyesi, fıkra gibi halk anlatılarında yer alan motiflerle zenginleştirildiği somut örneklerle ortaya konmuştur. Velâyetnâmelere göre velilerin toplum içerisinde tarikat lideri, din adamı ve kerâmet gösteren kişiler olarak görülmelerinin yanında bilge, kâhin, adelet sağlayıcı ve halk hekimi gibi roller üstlendikleri ve işleri icra ettikleri gerçeği tespit edilmiştir. Halk inanışlarını ve geleneklerini ihtiva etmesi yönüyle velâyetnâmeler kültürel birer hazinedir. Bu eserler kültürel mirasın muhafaza edilmesi ve gelecek nesillere aktarılması yönüyle de ayrı bir öneme sahiptir. Çalışmamızda velâyetnâmelerin bu amaca hizmet eden eserler olduğu ortaya konmuştur.

The velayetnames which were written for the purpose of making cult propaganda and raising cultists are important resources of our culture and literature world in terms of including information about the ideology, ideas, expectations, beliefs, customs and traditions of the period; social, economical, political and religious-sufistic structure of society; historical events and figures of their periods. These works in which Bektashi saints' miracles were narrated are quite rich in terms of motif and folkloric elements. Therefore, the motifs and folkloric elements in velayetnames were examined and evaluated in our study.Stith Thompson and Ahmet Yaşar Ocak's motif classifications were used in this dissertation. According to this, the motifs which were found out in velayetnames were divided into 21 headings. However, Stith Thompson's motif classification which was composed of 23 headings was not applied head to head and different motif headings were used according to the content of the study. Some motif headings in Stith Thompson's classification such as Magic, the Intelligent and the Idiot, Chance and Destiny, Society, the Captive and the Fugitive, the Nature of Life, Characteristic Features and Homuor were not included in the study. Some motif headings in our classificiation such as Plants, Objects, Place, Dream, Religion and Sufism, Colours and Numbers were not in Stith Thompson's motif classification. Ahmet Yaşar Ocak's classification was used to write Oracles motif under subheadings, and different oracle motifs which were found out were added to this motif heading. Thus, a motif classification which is different from aforementioned classifications of researchers was put forward. Instead of written copies of velayetnames which we analyzed by considering study duration, published books, articles, unpublished dissertations and master's theses were used. It was found out that the copies of velayetnames were transcribed or translated into modern Turkish by the researchers who studied menakıbnames. It was viewed that some parts of the resources which we used were prepared by making edition critic, some on a single copy and some on the basis of an already one copy.It was put forward with concrete examples that the motifs which were found out in velâyetnâmes were nourished by pre-Islamic Turkish beliefs, holy books of celestial religions, Indian-Iraqi religions and sufistic movements and were enriched with motifs in folk narrations such as myth, tale, saga, legend, folktale and joke.According to velâyetnâmes, it was found out that saints are seen as cult leader, ecclesiastic and thaumaturgus and they have a role of wiseman, oracle, justice provider and folk doctor.Velâyetnâmes are cultural treasures in terms of including folk beliefs and traditions. These works have a special importance with regard to preserving cultural heritage and passing on to future generations. In our study, it was put forward that velâyetnâmes are works which serve this aim.