İstanbul Deniz Müzesi`ndeki Osmanlı dönemi sancakları

Abstract

Sembollerin insan yaşamına girişi, insanlık tarihi kadar eskidir. İnsanoğlu baştaistekleri, korkuları olmak üzere kendini ifade etmek için sembolleri kullanmış vebunlara inanmıştır. Toplumların ortaya çıkmasından sonra her topluluk kendine özelbir işaret belirlemiş, yaşadığı ortamda bu simgeleri kullanmıştır. Simgeler, önceleridinî amaçlara hizmet etmekteyken daha sonra devletlerin işaretleri olarak insanhayatında yer almışlardır. Devlet ya da devlet benzeri organizasyonların en önemlisembolleri sancaklar olmuştur.Bu işaretler maden gibi sert maddelerden yapılmış amblemler şeklinde bir direk yada bir mızrak ucuna takılarak kullanılmıştır. Toplumsal teşkilatlanmanın üretimilişkileri ile birlikte gelişmesi, mülkiyetin kime ve kimlere ait olduğunun bir şekildeifade edilmesi gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Bu gereklilik zaten geleneksel olarakvar olan sembollerle, egemenliği belirtme şeklinde çözümlenmiştir. Toplumsalörgütlenmenin tepe noktası olan devlet ve onun organları sembollerle ifade edilmişbunlara atfedilen bütün değerler bu sembollerde cisimleştirilmiştir.Türk toplumunda sancak hem İslamiyet öncesinde hem de İslamiyet sonrasındakullanılmış ve kutsal anlamlar taşımıştır. Sancak, devletin egemenliğini, hükümdarıngücünü, toplumun birliğini temsil etmiştir. Osmanlı Devleti'nde, hükümdar tahtageçtiğinde, adına para basılır, tuğra yapılır ve diğer bir hükümdarlık işareti olaraksancak yaptırılırdı. Sancaklarda birçok renk kullanılmakla beraber beyaz, kırmızı,yeşil ve sarı renge daha çok yer verilmiştir.Orduda kullanılan sancaklar, devlet ya da din uğruna savaşan askerler için manevi birkuvvet olmuş, kutsal bir anlam taşımıştır. Bu sebeple sancakların gerek şekillerine vegerekse yapıldıkları malzemelere önem verilmiştir. Üzerlerinde toplumu ifade edenve onlara moral veren işaretler kullanılmıştır. Osmanlı sancaklarında İslam dininin deetkisiyle figür kullanılmamış daha çok kutsal ve dinî anlamı olan sembollere yerverilmiştir. Bunlar İslamiyet öncesinden itibaren Türkler için manevi değeri olanhilal, yıldız ve güneş gibi semavi semboller ile İslamiyet sonrası Türk kültürünegiren Zülfikar, mühr-i Süleyman ve Pençe-i Âl-i Abâ gibi sembollerdir.Osmanlı bahriyesi de sancaklarında bu sembolleri kullanmış ve renk olarak kırmızıile yeşile daha çok yer verilmiştir. İlk zamanlardan itibaren yeşil sancaklar Osmanlıbahriyesinde ağırlıklı olarak kullanılırken III. Selim (hd.1789-1807) zamanındakırmızı renk ön plana çıkmıştır. III. Selim devletin resmî bir sembolünü oluşturmaçabasına giren ilk hükümdar olmakla beraber zamanında Kaptanpaşa olan KüçükHüseyin Paşa'nın da gayretleri ile bahriye sancaklarında yeşil yerine kırmızı renkkullanılmaya başlanmıştır. 19. yüzyıl sonundaki ve 20. yüzyıl başındaki devlete aitsalname ve bahriye işaret defterlerinde sancakların resimlerini, nerede ve nasılkullanıldıklarına dair bilgileri bulmak mümkündür.Bu çalışmada yabancı ve yerli kaynaklar ışığında Başbakanlık Osmanlı Arşivi,Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi ve İstanbul Deniz Müzesi Deniz Tarihi Arşivi vekütüphanesindeki görsel ve yazılı veriler kullanılarak İstanbul Deniz Müzesi'ndekiOsmanlı dönemi bahriye sancaklarının sanatsal ve kültürel yönleri bir arayagetirilmeye çalışılmıştır.

The appearance of the symbols in human life is as old as human history. Thehumankind, at first, has used symbols in order to express its wishes, fears as well asemotions. After the emergence of communities, each one has chosen a special signand used it in its life. While at first these symbols served for religious aims, then theystarted to be used as the signs of the states. Banners were of the leading symbols ofthe states and also its organizations.Those symbols which were in shape of emblems and made of hard materials likemine were used in the heads of a lance or a post. With the development of bothcommunal organization and production caused the necessity of expression of whichproperty belongs to whom actually. This necessity of showing sovereignty wasobtained through the already used traditional symbols. The state which is the top ofcommunal organization and its agencies were represented by means of thosesymbols. Also the values imputed to the state and its agencies were materialized withthose symbols.Banners in Turks were used before and after the Islam and also possessed some holymeanings.They also represented the sovereignty of the state, the power of the rulersand the unity of community. After being a ruler of Ottoman Empire, seals were madein the sultan?s name (tuğra), fresh coins were minted and banner was also made as aruler sign. Most colors were used in banners; however the colors of white, red, greenand yellow were frequently used.The military banners have a sense of some moral support and holy meaning for thesoldiers who were fighting for the state or religion. Therefore the figures and thematerials of the banners were considered important. Some signs that expressed andmotivated the whole community were used on the banners. On the Ottoman bannerswere used mostly the holy symbols under the influence of Islam instead of figures.Those were the celestial symbols like the crescent moon, stars and the sun which hada moral importance also before Islam and `Zülfikar? (the forked sword of Caliph Alioriginally of Mohammed), `mühr-i Süleyman? (the signature of Prophet Süleyman),`Pençe-i Âl-i Abâ? (the hand symbolized the five holy persons, Mohammed, Ali,cousin and son-in-low of Mohammed, Fatma wife of Ali, daughter of Mohammed ,Hasan and Hüseyin the sons of Ali, grandsons of Mohammed) which have hadmoral importance after the becoming Islam.The Ottoman Navy has used those aforesaid symbols on their banners, as colors thered and the green were preferred usually. During the first period the green bannerswere used mostly but from the time of Selim III, the first sultan who has tried tomake an official symbol of the state, on it were used the red banners. Thanks toKüçük Hüseyin Paşa, the Commander of Navy in the reign of Selim III, red wasstarted to be used on naval banners instead of green. Nevertheless, it is possible tofind the data about the navy banners in official yearbooks and sign publishesbelonging to the end of the 19th Century and the beginning of the 20th Century.Those books and publishes told about how and where the banners were used for.xvIn this study under gathered information of foreign and domestic sources alsothrough the visual and theoritical data of Ottoman Archives of Prime Ministry,Archives of Topkapi Palace Museum and Archives of Naval History of NavalMuseum, the cultural and esthetic sides of Ottoman Navy Banners in İstanbul NavalMuseum were tried to get together.