Cüveynî`nin kıyâs anlayışı

Abstract

el-Cuveynî, `mana`ya en çok önem veren usûlcülerin başında gelmektedir. Ona göre usûlün `mana`yla ilintili yönünü temsîl eden başlıca delil, kıyâstır. el-Cuveynî, kıyâsla amel etmenin `aklen` câiz; `seman` vâcip olduğunu düşünür. O, `Sahâbe icmâı`nı, kıyâsın kaynak değerini temellendiren en kuvvetli delil olarak görmektedir. el-Cuveynî'ye göre münâsebe(t), kıyâsta manayı/illeti tespit eden en fonksiyonel yöntemdir. Ona göre muteber bir talîl için şu beş şartın gerçekleşmesi gerekir: 1. Asıldan illet olmaya elverişli birtakım `mana`ların istinbât edilmesi. 2. `Mana`ların, `zann-ı gâlib`le elde edilmesi. 3. `Mana`ların, aslın hükmüne münâsib olması. 4. Hükme münâsib olan bu `mana`nın iptâl edici sebeplerden/itirâzlardan sâlim olması. 5. Münâsib `mana`nın usûlu'ş-şerîaya uygun olması ve bununla çelişmemesi gerekir. el-Cuveynî maslahat, hikmet, makâsidu'ş-şerîa gibi konuları kıyâs bölümünde zikreder. O, münâsebeyi maslahat, hikmet ve makâsidu'ş-şerîayla özdeşleştirir. Ona göre bu kavramların ortak paydası, `münâsib mana` temelli olmalarıdır. el-Cuveynî, münâsib manayı, -maslahatı/hikmeti/makâsidu'ş-şerîayı- zarûrî, hâcî ve tahsînî maslahatlar şeklinde kategorize eden, bunlara ilâveten `bedenî ibâdetler` kategorisini kurgulayan ve bu konuları detaylı olarak ele alan ilk usûlcüdür. Keza, zarûriyyât kategorisine yaptığı atıflarla, müteâkiben öğrencisi el-Ğazâlî'nin sistematize ettiği `din`, `can, `akıl`, `nesil` ve `mal` şeklindeki `beş küllî/zarûrî mana` formülasyonunun gelişimine öncülük etmiştir.el-Cuveynî, münâsib mananın, -maslahatın/hikmetin/makâsidu'ş-şerîanın-usûlü'ş-şerîaya uygun olmasının gerekliliği üzerinde ısrarla durur. O, geliştirdiği `usûlu'ş-şerîaya uygunluk` formülü sâyesinde kontrollü ve ölçülü bir münâsib mana, -maslahat/hikmet/makâsidu'ş-şerîa- anlayışı inşâ etmiş ve hukûkun nizâmını/istikrârını/emniyetini sağlamıştır.

al-Juwayni is one of the leading jurists who attach a great importance to `meaning`. In his thought, Qiyas is the main principle of Islamic jurisprudence which represents the `meaning`-related aspect of usul al-fiqh. al-Juwayni believes that the authoritativeness of Qiyas is lawful on the basis of reason and obligatory on the basis of Shar (Islamic religious law). al-Juwayni, justifies the authoritativeness of Qiyas primarily on the basis of its extensive use by the Companions (Sahaba) as a method of Ijtihad. Munasaba (suitability) is the most efficient method to determine `meaning`/ratio legis (illa). He associates munasaba (suitability) with maslaha, hikmah or maqasid al-Sharia. al-Juwayni is the first Muslim jurist to elaborately interpret hikma, maslaha or maqasid al-Sharia and grade it/them in a three level hierarchy: zaruri (the essential), haji (the needed), tahsini (the embellished). al-Juwayni also comments upon the bodily-practiced worships in Islam in the context of munasaba (suitability) and maslaha. In al-Juwayni's thought, the principle of munasaba (suitability) is balanced/verified by its compatibility with Usul al-Sharia (the origins/essentials of Sharia).