16. yüzyıl Larende (Karaman) kazasında yerleşme ve nüfus

Abstract

Osmanlı Arşivlerinde bulunan mufassal tahrir defterleri temel olmak üzere, diğer belgelerden de faydalanarak; tarihi coğrafya bakış açısı ile hazırlanan bu çalışma; ülkemizde, coğrafyacılardan ilgi görmeyen bir sahada yapılmış ilk araştırmadır. Bu araştırma, 1500, 1541 ve 1584 yıllarına ait mufassal tahrir defterlerinin coğrafi açıdan haritalanması ve sonuçlarının diğer belge ve bilgilerle desteklenerek bir sentez oluşturulması ile tamamlanmıştır. Larcnde ve çevresi, sahip olduğu uygun şartlar nedeniyle, binlerce yıldır kesintisiz yerleşmelerin bulunduğu bir sahadır. Geniş bir sahanın ekonomik, kültürel ve idari açıdan merkezi olan Larcnde, Karamanoğulları dönemindeki önemini, Osmanlı döneminde biraz gerileyerek de olsa sürdürmüştür. Bu sahada hemen her dönemde var olan kırsal yerleşme yoğunluğu, XV. özellikle de XVI. yy'da en üst seviyesine ulaşmıştır. Yerleşme merkezlerinin tespiti için yaptığımız çalışmalara göre; XVI. yy Larende kazası yerleşme merkezlerinin % 82'sinin lokalizasyonu yapılmıştır. Bunlardan sadece % 40 kadarı varlıklarını bugüne kadar sürdürebilmiş olup, XVI. yy'da kaza dahilinde bulunan 194 köyden bugüne ulaşanların sayısı sadece 76 'dır. Takip eden dönemlerde çeşitli nedenler ile bu sahadaki köylerden bazıları ortadan kalkarken, sonraki dönemlerde başka yerlerde başka isimler ile yeni köyler kurulmuştur. Fakat, aradan geçen zamanın uzunluğuna rağmen, günümüzde bile bu sahadaki yerleşme dokusu eski seviyesine ulaşamamıştır. XVI. yy başlarında sancak merkezi olan Larende, sonradan yapılan değişikler ile, kaza merkezi ve yüzyıl sonlarında nahiye merkezi durumuna gerilemesine rağmen, sahip olduğu ekonomik ve kültürel öneminden pek bir şey kaybetmemiştir. Kırsal kesimin de bir çok bakımdan uygun şartlara sahip olması nedeniyle, yüzyıl içinde artmaya başlayan nüfus, 84 yılda üç katına çıkmıştır. Larende kazasında hem şehir hem de kırsal kesimde meydana gelen ortalama yıllık nüfus artış hızı %o 13 olup, bu haliyle yaptığımız hesaplamalara göre, XVI. yy Anadolu'sunda yaşanan %o 10-15'lik yıllık nüfus artış hızına uygunluk gösterir. Burada yaşanan yıllık nüfus artış hızının, bu haliyle Braudel'in ileri sürdüğü yıllık %o 7'lik nüfus artış hızının iki katı seviyesinde olduğu ortaya çıkar. Tarımsal topraklar ve tarımsal üretimin, nüfus artış hızının gerisinde kalması nedeniyle başlayan ekonomik gerilemeler; diğer olumsuz etkiler ile birlikle XV11. yy ve sonrasının kötü yarınlarını hazırlamıştır. Cook'un daha önce ileri sürdüğü bu fikirlere göre, nüfus artış hızı tarımsal toprakların genişlemesinden daha hızlı olmuştur. Ayrıca, tarımsal toprakların hızla parçalanarak, köylülerin topraksızlaşması nedeniyle, tarımsal verim de olumsuz etkilenerek üretimin azalmasına yol açmıştır Bütün bu gelişmelere bağlı olarak, bir çok kişi işini gücünü kaybederek (çiftbozan ve levend olmuşlardır), eşkıyalık ve asiliğe başlamıştır. Geçim sıkıntısı yanında eşkıyalık ve huzursuzlukların artması, köylerden ayrılmaya hazır bulunan nüfusun kırdan şehirlere göç etmesine yol açmıştır. Mücerred sayısının da işaret ettiği gibi şehirdeki bekarların ve belki de işsizlerin çoğalması, ekonomik sıkıntıların da etkisiyle takip eden yüzyılda şehirdeki gerilemelere zemin hazırlamıştır. Belgelerden öğrendiğimize göre Larende kazasında kırdan kente ilk göçler; 1541 yılında ve yüzyılın sonlarına doğru belirginleşerek artmıştır. 1584 yılı belgelerine göre, kırdan kıra göçün de yaşandığı Larende kazasında, göçe katılan neferlerin oranı toplam nefer sayısının % 2 'sini geçmemektedir. XVI. yy Larcnde kazasında nüfus dağılışı, günümüzdeki dağılışı ile hemen hemen aynı karaktere sahiptir. Özellikle ovada ve alçak plato üzerinde yoğunlaşan nüfus, yüksek plato üzerinde ise, vadi içlerini tercih etmiştir. Hangi morfolojik ünitede olursa olsun, Larende kazasında nüfus dağılışında, - bu çevrenin Anadolu'nun en kurak sahalardan biri olmasına bağlı olarak - en etkili unsurun `su` olduğu gözlenmektedir. Larende kazsı için yapılan bu çalışma; genişletilmek suretiyle, Türkiye'nin başka sahaları için aynı tarzda yapılacak araştırmalara öncü olabilirse, önümüzdeki yıllarda ülkemizin bütün bir XVI. yy tarihi coğrafyasının hazırlanması mümkün olacaktır. 241

This study, which was done from the point of wiew of historical geography, based on the Mufassal Tahrir Defters in Ottoman Archives, is the first research study that no geographist has been interested in our country. Larende and its surroundings are a place where there has always been settlement for thousands of years due to its convenient conditions. The rural settlement densty that was seen almost all ages in Larende and its surroundings, which were the economic, cultural, and administrative center of a vast region, peaked in XV `', especially XVI `' century. In the XVI1' century, 82 % of 194 villages in Larende Kaza was localized, but only 40 % of them was able to survive. In the following ages sowe of the villages in this area disappeared due to several reasons, and new villages were gradually established under different names. Allthough Larende which was the Sancak center at the beginning of XVI th century, regressed first to a Kaza - center and then to a Nahiye - center due to some later changes, it maintained its economic and cultural importance. Because rural areas had conveinent conditions too, the population that started to increased three - fold in 84 years. The average rate of annual population increase in Larende Kaza (including urban and rural areas) was gound to be 13 %o. According to the calculations we did, this result with the 1 0 - 1 5 %o average rate of the annual population increase in Anatolia in XVI * century. However, in XVII `' century, economic recessions occured due to the increase in agricultural areas, and the decrease of cultivation rate according to the average rate of population increase together with other negative effects. Thus, agricultural areas were broken apart, and there were no more areas for the villagers to cultivate. Fertility was affected negatively, thus caused a decrease in cultivation Therefore, most of the people lost their jobs and (being Çiftbozan or Levend) became bandits or rebels. All these regressions led villagers, already about to leave their villages, to migrate to towns. According to the documents, these migrations, which had began in about 1 541, gradually increased towards to the end of the century. According to the documents belonging to the year 1584, in Larende Kaza, where there were also migrations from one rural-area to another, the average rate of the Nefers, who joined the migrations, was under even 2 % of the total number of the Nefers. 242