Hâce Hatîb Mahmud er-Rumî ve Harîdetü`l `Acayib ve Ferîdetü`l Garayib tercümesi isimli eserinin edisyon kritik ve tahlili

Abstract

Osmanlılarda coğrafya alanında ortaya konan ilk çalışmalar ilmî kaygıdan çok edebi bir maksatla ele alınmış, yarı efsanevî tarzda yazılan serbest 'Acâibü'I- Mahlûkat tercümeleridir. Ciddi bir coğrafya bilgisi vermekten ve ilmî yaklaşımdan uzak, daha çok okuyuculara hoşça vakit geçirmeyi amaçlayan bu tür kitaplar, serbest tercümelerin yanında diğer İslam coğrafyacılarının eserlerinden derlenen bilgiler ile mütercimlerin kendi zamanlarına ait bazı coğrafi malumatların ilavesiyle meydana getirilmişlerdir. Bu tür ^ AcâihiVl-Mahhîkat tercümelerinin sayısı azımsanamayacak miktardadır. Hatta aynı eser farklı kişiler tarafından defalarca tercüme edilmiştir ki, bu hususta verilecek en iyi örnek Kazvinî'nin 'Acdibti 'l-Mahlûkaf ıdır. XVI. yüzyıl, Osmanlı fütuhat hareketlerine bağlı olarak denizcilik ve coğrafya ilminin ön plana çıktığı bir dönem olmuştur. Bu dönemde şarkın meşhur coğrafya eserlerinden yukarıda bahsettiğimiz türde ve özellikte pek çok kitap tercüme edilmiştir. Bunlardan birisi de Hâce Hatib Mahmud er-Rumî'nin Tercemetü Harîdeti'l-'Acâyib ve Ferîdetii'l-Garâyib adlı çalışmasıdır. XIV. ve XV. yüzyıl Şam- Filistin bölgesi coğrafyacılarından Ebu Hafs Siracüddin Ömer İbnü'l-Verdî tarafından kaleme alınan Harîdetü'l-'Acâib ve Ferîdetii'I-Garâib, Belhi ekolü geleneğini takip eden Zekeriya el-Kazvinî ve Şeyhu'r-rabve ed-Dımaşkî' nin eserleri tarzında hazırlanmıştır. Te'lif olup olmadığı yolundaki tartışma ve tenkitlere rağmen, bilhassa Avrupa'da rağbet gören söz konusu eser, dünya kütüphanelerinde pekçok nüshası bulunan, kısmi tercümeleri yapılmış ma'ruf bir kitapdır. Hâce Hatib, söz konusu eseri tercüme edip, kendi ilave ve düzenlemeleriyle yeniden biçimlendirerek Yavuz Sultan Selim han'ın torunu Mora sancak beyi İskender Paşa-zâde Osman Şah'a sunmuştur. Hâce Hatib Mahmud, Osmanlı ilim hayatında müspet ilimlere ilginin azaldığı, ancak coğrafya ve kozmografyaya dair bir çok eserin meydana getirildiği XVI. asrın müellifler zincirinin bir halkasıdır. Denizcilik, coğrafya ve seyahatname türünde eserler veren bu müellifler zincirinin içinde Piri Reis, Katip Çelebi gibi orijinal eserler verenlerin yanısıra Arapça ve Farsça eserleri tercüme eden yazarlar da vardır. Hâce Hatib ise, çeviri-derleme eserler meydana getiren Osmanlı müelliflerinden biridir. Ancak burada önemle belirtilmesi gereken husus, HâceHatib'in kitabının motamot bir çeviri olmaktan ziyade diğer İslami kaynaklardan elde edilen bilgilerin, gemicilerden dinlenen haberlerin, yazarın gözlem ve müşahadelerinin harmanlandığı bir eser olmasıdır. Dolayısıyla XVII. ve XVIII. Yüzyılda batılı coğrafya eserlerinden yapılan çeviri kitaplarından bu anlamda daha orijinal ve kalitelidir. Biz bu çalışmamızda Tercemetü Harideti 7- 'Accîyib ve Ferîdeiü 'l-Gauîyib adlı eseri tanıtmanın ve Osmanlı coğrafyacılığı içindeki yerini tespit etmenin yanında bu yazar ve eseri hakkındaki önemli tenakuzları da aydınlatmayı hedefledik. Kaynakların genelde II. Murad devrine tarihlcdiği Hâce Hatib'in, Kanuni devrinde yaşayan, üstelik benzer türde birkaç kitabı daha kaleme alan bir yazar olduğunu tespit ettik. Hayatı ve ona mal edilen kitaplar hakkındaki bilgileri tahlil edip, elde ettiğimiz ip uçları ile tarihi kişiliğinde kaynaklarda rastlanan boşlukları doldurmaya gayret ettik. Yaptığımız araştırmalarda bazen II. Murad bazen de Kanuni devrine tarihlenen üstelik de Mahmud Şirvanî ve Hâce Hatib Mahmud er-Rumî adlarıyla her iki dönemde de zikredilen müellifler ile ilgili bilgilerin bir kişi üzerinde de toplanabileceğini ortaya koyduk. Ayrıca yine aynı yazarın İbnü'l-Verdî'nin eseri dışında İstahrî'nin Mesâlikü 'l-Memâlik, İbn Kesir Tarihi ve Karabağî'nin Câlibü's- Süriir ve'l-Ğurûr gibi başka eserleri de Türk ilim ve siyaset çevrelerine kazandırdığını belirledik. II

ABSTRACT The first studies about the geography in Ottomans were the free translations of Acaibü'l-Mahlukat that they have been written in semi-legendary style and carried out by regarding literature instead of scientific anxiety. This type of books, being away from the scientific approach and intending the readers to pass their times pretty-well instead of giving serious geography information, have been formed by adding some geographical knowledge about the translators' period and collecting information from the books of other Islamic geographers besides the free translations. The number of this type of translations of Acaibü'l-Mahlukat cannot be supposed to be less. Furthermore the same book has been translated many times that the best example is Acaibü'l-Mahlukat of Kazvini. Depending on the Ottoman victories, the 16th century had become a period in which the navigation and geography sciences were the most important sciences. In this period, many eastern books of geography were translated that these books' types and properties were described above. One of these was the book named Tercemetü Haride el-Acaib and Feride el-Garaib of Hatib Mahmud er-Rumi. Having been written by Ebu Hafs Siracüddin Ömer İbn al-Verdi who was the geographer of Damascus-Palestine Zone in the 14lh and 15th centuries, Tercemetü Haride al-Acaib and Feride al-Garaib has been prepared in the manner of the books of Zekeriya el- Kazvini and Şeyhu'r-rabve ed-Dımaşki who was from the school of Belhi. In spite of discussions and critics about being an original work or not, this book was a well- known book whose partial translations were made. It was so popular in Europe that many copies of it took place in many libraries in the world. The mentioned book was translated and reshaped by Hace Hatib's additions and arrangements and presented to İskender Paşazade Osman Shah who was the Beg of the Morea Sanjak and the grandchild of Yavuz Sultan Selim Khan. Hace Hatib Mahmud was one of the rings of the chain of the 16th century authors that in this century the interest to the exact sciences decreased and many works about geography and cosmography were produced. In this authors' chain, there were existing authors of original books like Piri Reis, Katip Çelebi and writers who had translated Arabic and Persian books. Hace Hatib was one of the Ottoman IIIwriters producing translation-anthology types of books. However, something should be mentioned here that the book of Hace Hatib was not a word-to-word translation but a book in which the information taken from the other Islamic books, news listened from the navigators and the observations of the author were collated. Because of this, it was high in quality and more original than the other translation books formed from the western geographical books of the 17th and 18th centuries. Here, in our study, we not only aimed to introduce the book named Tercemetü Haride el-Acaib and Feride el-Garaib and determine its position within the science of Ottoman geography but also clarify the important contradictions about this author and his book. We determined that Hace Hatip who dated his references to the period of 2nd Murad, lived in the period of Kanuni Sultan Süleyman and furthermore wrote similar type of books. We tried our best to fill the blanks met in the references about the clues and his historical personality by analyzing the information about his life and his books. In our researches, we brought up that the information related with the authors dated in both of the periods of 2nd Murad and Kanuni and mentioned with the names of Mahmud Şirvani and Hace Hatib Mahmud er-Rumi could be concentrated on one person. In addition, we determined that besides İbnü'l- Verdi's book, the same author has brought the books of İstahri named as Mesalikü'l-Memalik and History of İbn Kesir and Karabaği named as Calibü's-Sürur ve'1-Gurur into the Turkish science and politics circles too. IV