18. yüzyılın sonlarında muhasebe kayıtları ışığında Üsküdar para vakıfları

Abstract

Bu çalışmanın amacı, Osmanlı vakıf sisteminde önemli bir yer tutan para vakıflarını, birincil kaynaklardan elde edilen malumatlarla gündeme taşımaktır. Para vakıfları, ellerinde bulundurdukları paraları, finansman ihtiyacı olanlara belirli ribh oranları ile borç vererek gelir elde etmektedirler. Fakat para vakıflarının gayr-i menkul malları kiraya vererek de gelir elde ettikleri olmuştur. İncelediğimiz muhasebe kayıtlarına göre para vakıfları, nakit sermayelerini işletirken üç yöntem kullanmışlardır. Bunlar; muâmele-i şeriye, istiğlâl ve ferâğ bi'l-istiğlâldir. Ayrıca para vakıflarının gayr-i menkullerini kiraya verirken icâreteyn başta olmak üzere icâre-i vahide ve mukataa yöntemlerini kullandığı da görülmüştür. Üsküdar mahkeme kayıtlarında bulunan 541 ve 573 numaralı defterlerde yer alan beş yıllık bir tarih incelemeye tabi tutulmuştur. 1212/1798 yılından 1216/1802 yılına kadar Üsküdar'da tespit edebildiğimiz 86 para vakfı vardır. Tespiti yapılan her vakfın gelir gider tabloları incelenmiştir. Elde edilen gelirlerin neler olduğu, ne kadarlık kısmının menkul mallardan ne kadarlık kısmının gayr-i menkul mallardan oluştuğu tespit edilmiş ve başlıklar halinde anlatılmıştır. Ayrıca vakıfların borç verirken hangi yöntemleri kullandıkları, ne gibi teminat aldıkları ve kiracıları hakkındaki bilgilere de yer verilmiştir.Son olarak para vakıflarının gider kalemlerinin hangi sınıflardan meydana geldiği incelenmiştir. Bu bölümde, vakıf görevlilerinin ücretleri ile sosyal hizmetlere harcanan masraflar izah edilmiştir. Araştırmanın sonucunda para vakıflarının borca ihtiyacı olanlara finansman sağlarken toplumun eğitim, bayındırlık ve dini hizmetlerini ifa ettikleri tespit edilmiştir.

This study aims at making monetary waqfs, which played an important role in the Ottoman Waqf System, a current issue by using the information obtained from the first-hand resources. Monetary Waqfs earned income by lending money to those who had financing needs via definite profit rate. However; they also earned income by renting real estates. According to the accounting records having been examined, monetary waqfs used three methods while running their cash capital. These were; muamele-i sheriye, istighal and feragh bi'l istighal (terms used in the Ottoman Period). Moreover; it was seen that monetary waqfs also used icare-i vahide (sole rent) and muqataa (fixed tax) methods, especially icareteyn (double rent) while renting their real estate. A 5-year-history written in the registeries, numbered 541 and 574, in the records of Üsküdar Court was put to research. It was determined that there were 86 monetary waqfs in Üsküdar from 1212/1798 to 1216/1802. The income and expense tables of each waqf were examined. It was also examined what were those incomes, which part of them consisted of personal estate and which part consisted of real estates; and they were explained in titles. Besides, it was discussed which methods those waqfs used; what kind of assurance they demanded while lending money and information about the renters were also mentioned. Finally, the branches which formed the expenditure items of monetary waqfs were examined. In that part, wages of the waqf staff and the expenses spending for social services were stated. At the end of the research, it was ascertained that monetary waqfs carried out the education, public works and religious services of the society while providing money for those who need loan.