XV. yüzyılın ilk yarısında telif edilen divanlarda atasözleri ve deyimler

Abstract

ÖZXV. YÜZYILIN İLK YARISINDA TELİF EDİLEN DÎVÂNLARDAATASÖZLERİ VE DEYİMLEREmrah GÜLÜMMayıs, 2013Bu çalışma XV. yüzyılın ilk yarısında (1400–1450) telif edilen divanlarda kullanılan atasözleri ve deyimleri belirlemek ve Klasik Türk Edebiyatının o döneminin genel hatlarını çizmek amacıyla hazırlanmıştır. Araştırma yapılırken Türk Dil Kurumu'nun belirlemiş olduğu atasözleri ve deyimler tanımları ve sözlüğü esas alınmıştır. Araştırmada dönemin toplumsal şartları, sosyal hayatı ve dil yapısı göz önünde bulundurulmuştur.Araştırma bulgularına göre, Halk Edebiyatı ile Klasik Türk Edebiyatı arasındaki geçiş dönemi sayılabilecek olan XV. yüzyılın ilk yarısında yaşamış ve divan telif etmiş olan dört şair (Şeyhî, Dede Ömer Rûşenî, Eşrefoğlu Rûmî, Kemal Ümmî) yazdıkları şiirlerde; Halk Edebiyatı'nın etkilerinin en önemli kanıtlarından ikisi olan atasözleri ve deyimleri çok yoğun olarak kullanmışlardır. Taranan dört divanda kullanılan bazı atasözleri ve deyimlerin günümüzdeki kullanımlarla birebir örtüşmesi, Türkçenin en az 600 yıllık, değişmemiş ve arkaik kelimelere sahip olduğunu kanıtlar niteliktedir. Ayrıca günümüzde de kullanılan atasözleri ve deyimlerden çok daha fazla sayıda günümüzde kullanımı ya da karşılığı kalmayan atasözü ve deyim tespit edilmiştir.Bu çalışma içerisinde Klasik Türk Edebiyatının XV. yüzyılının ilk yarısının genel bir tasviri ile birlikte, o dönem boyunca telif edilmiş divanlarda geçen bütün atasözleri ve deyimlerin sözlüksel bir dizimi ve örneklerle birlikte anlamlandırılması yapılmaya çalışılmıştır. Günümüzde karşılığı ve kullanımı kalmayan atasözü ve deyimlere ise beyit şerhleri sayesinde anlam kazandırılmıştır.Anahtar Kelimeler: Atasözü, Deyim, Eşrefoğlu Rûmî, Şeyhî, Kemal Ümmî, Dede Ömer Rûşenî, XV. yüzyıl

ABSTRACTDICTUMS AND IDIOMS USEDIN DIVANS IN THE FIRST HALF OF THE FIFTEENTH-CENTURY Emrah GÜLÜMMay, 2013This study aims to identify dictums and idioms which were used in Divans in the first half of the fifteenth-century (1400–1450) and to describe that period of Turkish Literature in general terms. During the research, dictionary and definitions of dictums and idioms identified by Turkish Language Association were taken as a basis. In the research, social conditions, social life and language structure in the first half of the fifteenth-century were considered.According to the research findings, four major poets (Şeyhî, Dede Ömer Rûşenî, Eşrefoğlu Rûmî, Kemal Ümmî) who lived in the first half of the fifteenth-century, which is accepted as transitional period between Turkish Folk Literature and Turkish Classic Literature, and wrote a Divan used countless dictums and idioms- two of the most important proofs of the effects of Turkish Folk Literature- in their poetic works. The fact that lots of dictums and idioms in four scanned Divans are currently used in the same way proves that Turkish Language has archaic, unchanged and at least 600 year-old words. Besides, the researcher identified much more dictums and idioms that have no correspondence and usage today than the dictums and idioms that are used at present. In this research, it was tried to give meaning to dictums and idioms that were used in Divans which were written in the first half of the fifteenth-century with a lexical list and examples, as well as a general description of the first half of the fifteenth-century of Classic Turkish Literature. New meaning was given to dictums and idioms that have no usage and correspondence today by using couplet commentaries.Keywords: Dictum, Idiom, Eşrefoğlu Rûmî, Şeyhî, Kemal Ümmî, Dede Ömer Rûşenî, Fifteenth-century