Ulus-devlet inşasında çeviri ve ideolojinin rolü çerçevesinde `Tercüme Bürosu` ve `Tercüme` Dergisi

Abstract

Bu çalışma, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan hemen sonraki süreçte, yeni Türk ulusunun inşası için geliştirilen politikalarda çeviri ve ideoloji konusunu incelemektedir. Cumhuriyetin kuruluş aşamasında hayata geçirilen birçok devrim ve reformlar sayesinde siyasi, ekonomik, sosyal hayatı etkileyen yenilikler Batı dünyasından Türk kültürüne aktarılmıştır. Fakat toplumun bir ulus bilinci kazanması ve yeni nesillerin bu bilinç üzerine inşa edilmesi için kültürel bir devrim yapılması gereği ortaya çıkmıştır. Bu kapsamda ağırlıklı olarak Batı medeniyetinin modernizm ve hümanizm akımlarından beslenen hem yeni ulusal bir Türk kültür repertuarı hem de edebiyat dizgesi oluşturulması için girişimler başlamıştır. 1939 yılında Birinci Türk Neşriyat Kongresi'nde alınan kararlar doğrultusunda Millî Eğitim Bakanlığı nezdinde yabancı saygın edebiyat eserlerinin yeni Türk ulusal repertuarına ve çeviri edebiyat dizgesine kazandırılmasını koordine edecek bir `Tercüme Bürosu` kurulması, aynı zamanda yayınlar hakkında bilgi verecek, yabancı kaynaklardan bazı çevirileri okurlara doğrudan sunacak bir `Tercüme` dergisinin yayımlanması kararlaştırıldı. `Tercüme Bürosu`, 1940-1967 yılları arasında planlı, sistemli, bilinçli tercihlerle seçilen saygın çevre edebiyat dizgelerindeki eserlerin düzenli bir şekilde Türkçeye aktarılmasını hedeflemiştir. Hasan Âli Yücel'in Millî Eğitim Bakanlığı döneminde, Yücel ve ekibinin önemli katkılarıyla kurulan Tercüme Bürosu yıllar içinde istikrarlı olmayan bir tablo ile Türk ulusal yazınına birçok çeviri eser kazandırmıştır. Bu çalışmayı diğer çalışmalardan farklı kılan en önemli özellik, Tercüme Bürosu'nun faaliyette olduğu süreçte Türkçeye kazandırdığı eserleri yıl bazında, kaynak edebiyat dizgeleri ile birlikte göstermesi ve eserlerin tamamını, yazar ve çevirmen bilgileri ile birlikte sunmasıdır. Bu bilgiler ışığında Even-Zohar'ın Çoğuldizge kuramının Türkiye'de Tercüme Bürosu örnekleminde gerçekleştiğine tanıklık edilmektedir. Ayrıca ülkedeki egemen güç (siyasi iktidar) değiştikçe büro faaliyetlerinin arttığı, azaldığı ya da kaynak edebiyat dizgelerinin değiştiği gözlemlenmiştir. Bu durum bir yandan Türkiye'de 1940-1967 yılları arasında çevirinin ideolojik boyutunu gözler önüne sererken, diğer yandan edebî eser seçimleri bakımından Batı modernizmi ve hümanizminin de katkılarıyla yeni Türk ulusal repertuarının kaynaklarını açık bir şekilde sunmaktadır.

This study analyzes the issue of translation and ideology within the policies developed for the building of the new Turkish nation immediately after the foundation of the Republic of Turkey. The innovations affecting political, economic and social life were transferred from the Western world to Turkish culture by many revolutions and reforms that were implemented during the foundation phase of the Republic. But the need for a cultural revolution has emerged for society in order to gain awareness to be a nation and for new generations to build on that consciousness. In this context, attempts were initated to establish both a new national Turkish cultural repertoire and literature system, mainly fueled by the modernism and hümanism movements of Western civilization. In accordance with the decisions taken during the First Turkish Publication Congress in 1939, it was decided to establish a `Translation Office` which would coordinate the introduction of canonized literary works of foreign origin to the new Turkish national repertoire and so translated literature system, moreover to publish a periodic journal called `Tercüme` (translation) which would provide information about translated works and present some translations from foreign sources directly to readers. The `Translation Office` aimed to transfer works, to be translated, in a planned, systematic, conciously selected literature systems in peripheral line to Turkish in a regular manner between 1940-1967. During the period when Hasan Âli Yücel was Minister of National Education, the Translation Office was established with the significant contributions of Yücel and his team by providing many works translated to the Turkish national literature with an inconsistent table over the years. The most important feature that makes this work differ from other academic works is that this study shows the translated works of Translation Office into Turkish on a year-by-year basis, together with the source literature systems, and presents all of the works together with the information of the author and translator. In the light of these information, it is witnessed that Even-Zohar's Poly-system theory took place in Turkish literature system with the activities of Translation Office. Moreover, it is seen by this study that as the dominant power (political power) changes in the country, the activities of the office increase or decrease, or the source literature systems changes according to dominant ideology. On the one hand, this reveals the ideological dimension of translation in Turkey between 1940-1967, while on the other hand, it reveals the sources of the new Turkish national repertoire with the contributions of Western modernism and hümanism in terms of the selection of literary works.