Toplu iş sözleşmesi mali konularında karar modeli kullanımı -bilgisayar destekli bir uygulama denemesi-

Abstract

ÖZET Çağımızda örgütlerin yönetimi çeşitli etkenlerle giderek zorlaşmakta, yönetsel kararların sonuçları örgütiçi dengeleri ve örgüt çevresini daha çok etkilemektedir. Sözkonusu etkenlerden birisi işçi-işveren ilişkileri ve bunun kurumsallaştırılmış şekli olan toplu iş sözleşmeleridir. Toplu iş sözleşmelerine ilişkin yönetsel kararların en önemli darboğazı, çelişen amaçlara sahip ikinci bir karar vericinin bulunmasıdır. Sonuçta ? anlaşmaya varabilmek için her iki tarafın da amaçlarına uygun kararların alınması gerekmektedir. Yanlış kararlar tarafların çeşitli kayıplarına neden olduğu gibi, karşılıklı olarak ödün ve mey ip uzlaşmaz bir tutum içinde olmaları görüşmelerin uzamasına, grev veya lokavt gibi olumsuz sonuçların dogmasına yel açmaktadır. Bu nedenle taraflar salt kendi güçlerine dayanan kararlar vermemeli, neyi ne zaman ve ne kadar kabul ede bileceklerine ilişkin kararlarında bilimsel yöntem ve araçlardan yararlan malıdır. Bu ihtiyaçtan hareketle toplu iş sözleşmelerinde uygulanmak üze re karar modellerinin geliştirilmesi ve kullanılması zorunlu olmaktadır. Toplu iş sözleşmeleri özellikle I963 yılından beri sendikalı işçi sayısındaki artışlara bağlı alarak daha çok işyeri ve işçiyi kapsamına alarak Türkiye'de sık sık gündeme gelmekte ve bu konudaki gelişen olguları kamuoyu ilgiyle izlemektedir. Toplu iş sözleşmelerinde alınan kararların bilimsel temellere dayandırılmaması, ekonomik ve toplumsal açıdan kısa zamanda onarılması güç zararların meydana gelmesine neden olabilmektedir. Böylece Türkiye 'de çalışma hayatına bilimsel katkıda bulunulması ve çalışma barışının daha gerçekçi, objektif temellere dayandırılması kaçınılmaz bir ihtiyaç olmaktadır.- 2 - Bu noktadan hareketle çalışmamız, Türkiye için uygulanabilirliğine inandığımız bir toplu iş sözleşmesi karar modelinin araştırılması üzeri ne olacaktır. Konunun çok karmaşık, bazı genellemelerin olanaksız olması nedeniyle çalışmamız sorunun sadece mali yönlerini kapsayacaktır. Çalışmamız üç bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde genel olarak toplu iş sözleşmeleri ele alınarak, birinci kesimde toplu iş sözleşmelerinin kapsamı, tarafları ve amaçları, toplu iş sözleşmelerinin aşamaları incelenmiştir. Bu kesimde ayrıca ele alınan mali konular, ilgili kararları etkileyen örgüt iç i ve örgütdışı faktörler tartışılmıştır. İkinci kesim toplu iş sözleşmelerinin Türkiye'de ki uygulamasına ayrılmıştır. Bu kesimde toplu iş sözleşmesi kurumunun Türkiye'deki gelişimi, I97O-I98Q döneminde yapılan toplu iş sözleşmeleri nin kapsam ve sonuçları incelenmiştir. İkinci kesimde ayrıca Türkiye 'de teplu iş sözleşmelerinden beklenen amaçlara ulaşılıp ulaşılmadığı ele alınarak, ilgili kararlarda bilimsel yöntemlerden yararlanma gereği vurgulanmıştır. İki re i bölümde toplu iş sözleşmesi mali konularına ilişkin kararların dayandırıldığı kuramlara ve kullanılan modellere yer verilmiştir. Birinci kesimde pazarlık kuramı ve bazı önemli pazarlık karar modelleri ile iki-kişili sıfır-toplamlı oyunlara yer verilmiştir. İkinci kesimde ise Türkiye için bir karar modeli geliştirilerek bilgisayar desteğiyle çözü- lebilirliği gösterilmiştir. Geliştirilen karar modelinin temeli iki-kişi li sıfır-toplamlı oyun kuramına dayandırılmıştır. Ayrıca pazarlık kuramının bazı özelliklerinden de yararlanılmıştır. Üçüncü bölüm geliştirilen karar modelinin uygulama denemesine ayrılmıştır. Model sonuçları, toplu iş sözleşmelerini karara bağlama konusun da günümüzde otorite kabul edilen Yüksek Hakem Kurulu kararlarıyla karşılaştırılarak yakın sonuçlar elde edildiği görülmüştür.